مطالعات مردان

در زندگی‌های جدید که زن و مرد با هم کار می‌کنند، باز هم زوجین با تشریک مساعی و تلاش متوازن، سعی بر ساختن یک زندگی خوب دارند، اما مشکل از جایی شروع می‌شود که زوجین بنای ناسازگاری با هم می‌گذارند و یکی از دیگری طلاق می‌خواهد، اینجاست که نوبت به سهم‌خواهی می‌رسد و دیگر تشریک مساعی بی‌معنا می‌شود. 

یکی از حقوقی که زن مطالبه می‌کند، دستمزد تلاشی است که در زندگی مشترک انجام داده است یعنی «اجرت‌المثل ایام زوجیت!»

چه کارهایی مستحق اجرت‌المثل است؟
در کشورهای غربی و بخصوص کشورهای اروپایی و آمریکایی، اصل بر تساوی بین زن و شوهر است، بنابراین در هنگام طلاق، همه اموال یک زندگی مشترک بین زن و شوهر به طور مساوی تقسیم می‌شود.
البته این تقسیم مساوی در ابتدای زندگی مشترک هم وجود دارد، یعنی نه مرد مهریه‌ای به زن می‌دهد و نه زن جهیزیه به خانه شوهر می‌آورد بلکه همه ارکان زندگی مشترک از ابتدا با تلاش زن و شوهر ساخته می‌شود و در پایان هم بر همین مبنا همه چیز از آن زن و شوهر است.
اما در حقوق اسلامی، ماجرا کمی متفاوت‌تر از حقوق غربی است و بر این اساس، زن مستحق اجرت‌المثل و نفقه بوده و هیچ مردی نمی‌تواند تا زمانی که تمامی حق و حقوق همسرش را پرداخت نکرده است، او را طلاق دهد. هر اندازه که مدت زندگی مشترک بیشتر باشد، این حقوق نیز افزایش می‌یابد.
در زندگی مشترک در سبک‌ زندگی اسلامی، مرد مسئول تامین نیازهای خانواده است؛ یعنی نفقه زن اعم از خوراک، پوشاک، مسکن و حتی خدمتکار (در صورتی که زن در خانه پدرش عادت به داشتن خدمتکار داشته باشد) بر عهده شوهر است.
زن هم در مقابل شوهر، مکلف به تمکین عام و تمکین خاص است. تمکین عام همان اطاعت زن از شوهر برای خروج از خانه، کار در بیرون، تحصیل یا خروج از کشور و تمکین خاص هم که برآورده ‌کردن نیازهای زناشویی در برابر خواسته‌های شوهر است.
حالا اگر زن فراتر از تمکین عام و خاص که مواردی از آن برشمرده شد، اموری را به دستور شوهر انجام دهد که براساس قانون و شرع بر عهده او نیست، در نتیجه مستحق اجرت‌المثل خواهد بود.
برای مثال نظافت منزل، شستن لباس‌ها، شیر دادن به اطفال و نگهداری از فرزندان و کمک به تامین مخارج منزل برعهده زن نیست.
اما اگر زن به دستور شوهر و بدون قصد تبرع (در راه رضای خدا) این امور را انجام داده باشد، در پایان زندگی مشترک (طلاق) می‌تواند دستمزد امور انجام شده را از شوهرش مطالبه کند؛ به این دستمزد اجرت‌المثل ایام زوجیت گفته می‌شود.

قانون چه می‌گوید؟
به طور کلی بر اساس یک اصل حقوقی، هر کسی که کاری را برای دیگری انجام می‌دهد اگر به قصد احسان یا در راه رضای خدا نبوده باشد، مستحق اجرت کارش است.
براساس ماده 336 قانون مدنی، هر کس بر حسب امر دیگری اقدام به عملی کند که عرفا برای آن عمل اجرتی بوده یا آن شخص عادتا مهیای آن عمل باشد، عامل مستحق اجرت عمل خود خواهد بود؛ مگر این که معلوم شود که قصد تبرع (رایگان) داشته است.»
این اصل حقوقی کلی که در قانون مدنی آمده است، در خصوص روابط زن و شوهر در قانون طلاق نیز مورد اشاره قرار گرفته است به طوری که در بند الف تبصره 6 ماده واحده قانون اصلاح مقررات مربوط به طلاق مصوب 28 آبان سال 1371 مجمع تشخیص مصلحت نظام مقرر شده است:
«چنانچه زن کارهایی را که شرعا بر عهده وی نبوده، به دستور مرد و با نداشتن قصد تبرع انجام داده باشد و برای دادگاه نیز ثابت شود، دادگاه اجرت‌المثل کارهای انجام ‌شده را محاسبه و به پرداخت آن حکم می‌کند.»

شرایط مطالبه اجرت‌المثل چیست؟
برای طرح دعوای مطالبه اجرت‌المثل در دادگاه، توجه به چند نکته ضروری است؛ اول این که باید دعوای طلاق مطرح شده باشد؛ یعنی در زمان زندگی مشترک امکان مطالبه اجرت‌المثل وجود ندارد، بلکه زندگی باید به نقطه پایان رسیده باشد.
دوم این که درخواست طلاق از سوی زن مطرح نشده باشد یا اگر از سوی مرد مطرح شده، به دلیل تخلف زن از وظایف همسری یا سوءاخلاق و رفتار وی نباشد.
اگر زن خودش خواهان طلاق باشد یا مرد به واسطه عدم تمکین زن یا سوءرفتار وی بخواهد او را طلاق دهد، زن نمی‌تواند مدعی اجرت‌المثل باشد، زیرا طلاق ناشی از رفتار خودش است. مطالبه اجرت‌المثل مربوط به جایی است که مرد بدون دلیل بخواهد زنش را طلاق دهد.
سومین شرط مطالبه اجرت‌المثل هم این است که زن برای کارهایی که شرعا بر عهده او نبوده و وی بدون قصد تبرع و با دستور شوهر انجام داده است می‌تواند، اجرت‌المثل مطالبه کند.
البته اثبات این امر هم بر عهده زن است و اگر زن نتواند ادعای خود را ثابت کند دادگاه با توجه به سال‌های زندگی مشترک، وضعیت زن و وسع مالی شوهر، مبلغی را به عنوان «نحله» (بخشش) برای زن تعیین می‌کند.

میزان اجرت‌المثل چگونه تعیین می‌شود؟
دادگاه مانند هر امر تخصصی، موضوع را برای بررسی و تعیین مبلغ به کارشناسی ارجاع می‌دهد. مواردی مانند تحصیلات زن، پایگاه اجتماعی، شئون زن، شغل پدر، محل زندگی در زمان مجردی و تحصیلات در زمان تجرد و بعد از ازدواج هم در افزایش میزان اجرت‌المثل تاثیر قابل ‌توجهی دارد.
نکته جالب این است که کارشناسان برای زنانی که فقط خانه‌دار هستند، اجرت‌المثل بیشتری تعیین می‌کنند.
البته زنانی که فرزندان بیشتری هم دارند و فرزندان خود را با شیر مادر تغذیه کرده‌اند نیز مستحق اجرت‌المثل بیشتری هستند.
شاهرخ صالحی کرهرودی - کارشناس ارشد حقوق خصوصی - به نقل از جام جم